زبان، بیش از آنکه ابزار ارتباط باشد، بستر اندیشه، حافظه تاریخی و سازنده هویت جمعی است.
در میان زبان‌های جهان، زبان فارسی جایگاهی ممتاز دارد؛ زبانی که نه‌تنها در گستره جغرافیایی وسیعی ریشه دوانده، بلکه در عمق تاریخ و فرهنگ ایرانیان نیز حضوری ماندگار داشته است. از سنگ‌نوشته‌های هخامنشی تا غزل‌های حافظ، از اندرزنامه‌های ساسانی تا رساله‌های مشروطه‌خواهان، زبان فارسی همواره حامل معنا، حکمت و تجربه زیسته ملت ایران بوده است. در شرایطی که جهانی‌شدن، رسانه‌های نوین و تحولات فرهنگی، زبان‌های ملی را با چالش‌هایی جدی مواجه کرده‌اند، بازاندیشی در ظرفیت‌های زبان فارسی ضرورتی دوچندان یافته است. این زبان، با پشتوانه‌ای از حکمت، عرفان، اخلاق و تجربه تاریخی، می‌تواند همچنان نقش پیونددهنده میان نسل‌ها، اقوام و حوزه‌های فرهنگی ایفا کند. نشست اخیر، گامی در جهت شناخت عمیق‌تر این ظرفیت‌ها و تأمل در راه‌های بهره‌گیری از آن در مسیر پیشرفت ملی بود.
به گزارش دفتر ارتباطات مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ادامه نشست های تخصصی مبانی ایرانشناختی پیشرفت نشست «ظرفیت تمدنی زبان و ادبیات فارسی» در مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برگزار شد. این نشست فرصتی بود برای بازخوانی این میراث زنده و بررسی نقش آن در شکل‌گیری و استمرار تمدن ایرانی. در این نشست، دو استاد برجسته دانشگاه تهران، دکتر محمود جعفری دهقی و دکتر علی‌اشرف صادقی، با نگاهی تاریخی و زبان‌شناختی، به واکاوی ابعاد تمدنی زبان فارسی پرداختند؛ زبانی که نه‌تنها در گذشته نقش‌آفرین بوده، بلکه امروز نیز می‌تواند در مسیر توسعه فرهنگی و اجتماعی ایران ایفای نقش کند.
زبان فارسی، حافظه تمدن ایرانی
دکتر محمود جعفری دهقی استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران صحبت های خود را با نگاهی تاریخی به ریشه‌های زبان فارسی آغاز کرد. او با اشاره به مهاجرت اقوام آریایی به فلات ایران در هزاره اول پیش از میلاد، گفت: «آمیختگی اقوام مهاجر با تمدن‌های بومی و همسایه، از جمله تمدن‌های میان‌رودانی، هریرود و دریای مازندران، موجب شکل‌گیری یک اندیشکده فکری در این سرزمین شد؛ اندیشکده‌ای که جهان‌بینی ایرانی را در خود پروراند.»
وی با تأکید بر نقش زبان در انتقال مفاهیم بنیادین تمدن، افزود: «در این اندیشکده، مفاهیمی چون آفرینش، توحید، اخلاق، خرد و عدالت شکل گرفتند. ایرانیان برای هر عنصر طبیعی، ایزد نگهبان قائل بودند؛ از زمین و آب گرفته تا کلام. این نگاه نشان می‌دهد که کلام نزد ایرانیان مقدس بوده و زبان، حامل حکمت و معنا بوده است.»
گسترش زبان فارسی در عصر هخامنشیان
دکتر جعفری دهقی در ادامه به نقش زبان فارسی در دوران هخامنشیان پرداخت و گفت: «قدرت سیاسی و فرهنگی این سلسله موجب گسترش زبان و جهان‌بینی ایرانی در قلمرو وسیعی شد. زبان فارسی، به‌واسطه قدرت حکومت، توانست به زبان ارتباطی و فرهنگی بخش‌های بزرگی از آسیا تبدیل شود.»
استاد دانشگاه تهران با اشاره به نهضت ترجمه در دوران ساسانی و پس از آن، اظهار داشت: «در دوره خسرو اول، حلقه‌های فلسفی شکل گرفت و آثار یونانی، هندی و پهلوی ترجمه شدند. این روند در دوره اسلامی با تأسیس بیت‌الحکمه در بغداد ادامه یافت. ایرانیان، با بهره‌گیری از ظرفیت‌های زبان فارسی و تفکر اسلامی، به انتقال و توسعه دانش کمک کردند.»
دکتر جعفری دهقی سپس به نقش ادبیات عرفانی در شکوفایی زبان فارسی پرداخت و گفت: «با ظهور سنایی، عطار، مولوی، حافظ و سعدی، زبان فارسی به بستر تفکر جهانی تبدیل شد. این آثار، نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان ترجمه و مطالعه شدند و نشان دادند که زبان فارسی ظرفیت بیان پیچیده‌ترین مفاهیم انسانی را دارد.»
وی در ادامه به چالش‌های امروز زبان فارسی اشاره کرد و گفت: «با وجود کم‌کاری‌های امروز، زبان فارسی همچنان زنده است؛ نه به‌خاطر تلاش‌های ما، بلکه به‌واسطه میراثی که نوابغ این سرزمین برایمان به جا گذاشته‌اند. آثار مولوی در آمریکا پرفروش‌ترین کتاب‌ها هستند و این نشان می‌دهد که زبان فارسی هنوز هم حرفی برای گفتن دارد.»
اندیشکده ایرانی خاستگاه حکمت و تمدن
دکتر جعفری دهقی در بخش دیگری از سخنان خود به مفهوم «اندیشکده ایرانی» اشاره کرد و گفت: «در هزاره اول پیش از میلاد، آنچه در ایران شکل گرفت، صرفاً یک تمدن مادی نبود، بلکه یک اندیشکده فکری بود که در آن مفاهیم بنیادین هستی، اخلاق، آفرینش و وظیفه انسان در جهان مورد تأمل قرار گرفت. این اندیشکده، زبان را نه‌تنها ابزار بیان، بلکه تجلی خرد و حکمت می‌دانست.»
استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران با اشاره به جایگاه کلام در فرهنگ ایرانی افزود: «در باور ایرانیان باستان، برای کلام یک ایزد نگهبان وجود داشت. این یعنی زبان و سخن، مقدس شمرده می‌شدند. حتی متون دینی و فلسفی، به‌جای نگارش، به‌صورت شفاهی منتقل می‌شدند تا از تحریف مصون بمانند. این سنت تا امروز ادامه دارد؛ مردم دیوان حافظ و قرآن را از حفظ می‌خوانند، چون آن‌ها را مقدس می‌دانند.»
دکتر جعفری دهقی سپس به نقش زبان در مشروعیت سیاسی اشاره کرد و گفت: «در شاهنامه، فردوسی حکومت را با صفاتی چون خرد، عدالت و دانایی تعریف می‌کند. اگر پادشاهی فاقد این صفات باشد، مشروعیت خود را از دست می‌دهد. این نگاه، نشان‌دهنده پیوند زبان با اخلاق سیاسی در فرهنگ ایرانی است.»
وی در پایان گفت: «زبان فارسی، پلی بوده میان سنت و مدرنیته، میان شرق و غرب، میان حکمت باستانی و تفکر اسلامی. این زبان، ظرفیت تمدنی بی‌نظیری دارد که باید آن را شناخت، حفظ کرد و به نسل‌های آینده منتقل نمود.»
زبان فارسی، از زبان دربار تا زبان مردم
دکتر علی‌اشرف صادقی، استاد زبان‌شناسی دانشگاه تهران دراین نشست با بررسی تحول تاریخی زبان فارسی گفت: «زبان فارسی دری، یکی از گویش‌های پهلوی بود که در دوران اسلامی به زبان رسمی و ادبی ایران تبدیل شد. این زبان، در کنار زبان عربی، توانست جایگاه خود را در میان نخبگان و مردم تثبیت کند.»
دکترصادقی با تأکید بر انعطاف‌پذیری زبان فارسی در مواجهه با تحولات تاریخی، افزود: «فارسی زبانی است که در طول تاریخ، توانسته خود را با تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تطبیق دهد. از دربارهای ساسانی تا محافل عرفانی، از متون دینی تا آثار فلسفی، زبان فارسی همواره بستر بیان اندیشه‌های عمیق بوده است. فارسی زبانی است با ساختار منعطف، واژگان غنی و قابلیت ترکیب‌سازی بالا. این ویژگی‌ها موجب شده‌اند که زبان فارسی بتواند مفاهیم پیچیده فلسفی، عرفانی و علمی را نیز با دقت و ظرافت بیان کند.»
او به نقش زبان فارسی در انتقال تجربه‌های زیسته اشاره کرد و گفت: « قابوس‌نامه، نصایح اخلاقی و آثار سعدی، همگی نشان‌دهنده پیوند زبان با زندگی روزمره مردم هستند. زبان فارسی، نه‌تنها زبان نخبگان، بلکه زبان مردم بوده است؛ زبانی که تجربه، حکمت و اخلاق را منتقل کرده است. زبان فارسی، حافظه تاریخی ملت ایران است. از متون حماسی چون شاهنامه تا متون اخلاقی چون گلستان، این زبان باورها، آرمان‌ها و ارزش‌های ایرانیان را در خود حفظ کرده است.»
نقش زبان فارسی در پیوند سنت و مدرنیته
این استاد زبان فارسی دانشگاه تهران در ادامه به نقش زبان فارسی در دوران مشروطه اشاره کرد و گفت: «در این دوره، زبان فارسی توانست ارزش‌های سنتی را با مفاهیم مدرن پیوند دهد. روزنامه‌ها، رساله‌ها و آثار ادبی این دوره نشان می‌دهند که زبان فارسی پلی بوده میان سنت و مدرنیته.»
او همچنین به گستره جغرافیایی زبان فارسی پرداخت و گفت: «فارسی، زبان مشترک ایران، افغانستان، تاجیکستان، هند، آسیای میانه و آسیای صغیر بوده است. این زبان، ظرفیت ایجاد همبستگی فرهنگی و انتقال دانش را در میان ملت‌های مختلف داشته است.»
دکتر صادقی در ادامه به ضرورت توجه به زبان فارسی در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی اشاره کرد و گفت: «اگر می‌خواهیم زبان فارسی همچنان زنده بماند، باید آن را در نظام آموزشی، رسانه‌ها و فضای مجازی تقویت کنیم. زبان فارسی، سرمایه‌ای تمدنی است که نباید از دست برود. زبان فارسی باید در تعامل با زبان‌های دیگر، هویت خود را حفظ کند. جهانی‌شدن نباید به معنای فراموشی زبان مادری باشد، بلکه باید فرصتی برای معرفی آن به جهان باشد.»
دکتر صادقی در بخش دیگری از سخنان خود به نقش زبان فارسی در آموزش و پرورش اشاره کرد و گفت:
«زبان فارسی باید در نظام آموزشی به‌عنوان زبان تفکر و تحلیل معرفی شود، نه صرفاً زبان حفظ واژگان. دانش‌آموزان باید با ادبیات فارسی زندگی کنند، نه اینکه فقط آن را بخوانند.»
وی در پایان گفت: «زبان فارسی، نه‌تنها زبان گذشته، بلکه زبان آینده است. این زبان، ظرفیت آن را دارد که در جهان چندزبانه امروز، جایگاه خود را حفظ کند و همچنان حامل حکمت، معنا و هویت ایرانی باشد.»
دکتر موسوی عنبری، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و دبیر نشست، در ابتدای این نشست بر اهمیت زبان فارسی به‌عنوان قلب فرهنگ ایرانی تأکید کرد و گفت: «زبان، نه‌تنها ابزار ارتباط، بلکه منبع همبستگی، هویت ملی و ظرفیت شناختی یک ملت است. زبان فارسی در طول تاریخ، نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری رفتارهای متمدنانه و اخلاقی ایرانیان ایفا کرده است.»
