مطالعات نشان می‌دهد مناسبات ایران در محیط و موقعیت ژئوپلیتیک‌اش با همسایگان و کشورهای منطقه همواره در طول تاریخ کشورداری، از دریچه تهدید بدان نگریسته شده است. این رویکرد تهدیدنگر به فضای پیرامونی باعث شده است که سیاست‌گذاری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ملی کشور به سمت درون‌نگری سوق پیدا کند.
به گزارش دفتر ارتباطات مرکز الگو اسلامی ایرانی پیشرفت در حاشیه سیزدهمین کنفرانس الگو اسلامی ایرانی پیشرفت، نشست اندیشکده آمایش بنیادین برگزار شد و طی آن در خصوص مسایلی چون میراث فرهنگی، خالی شدن سکونتگاه‌ها به دلیل شرایط اقلیمی و مناسبات بین المللی ایران مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.
ضرورت حفظ میراث فرهنگی
اسماعیل شیعه استاد شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران و عضو اندیشکده آمایش مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در این نشست با مقاله "جایگاه میراث فرهنگی و دانش بومی در تحقق سند الگوی پیشرفت" یکی از اساسی‌ترین مفهوم‌ها، در چارچوب برنامه‌های توسعه‌ای و پیشرفت را حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و تطابق آنها با شرایط بوم ساختی محیط مربوط دانست و گفت: برنامه‌ها باید به گونه‌ای تنظیم شود که ضمن در ارتباط بودن با پایه‌ها و بنیادهای محیط، نه تنها وظیفه حفاظت از آنها را دارا باشد، بلکه باید تلاش خود را به این نکته معطوف کند که با طرح تمهیداتی به ارتقای سطح ارزش‌های مترتب با اصالت‌های فرهنگی نیز بپردازد.
وی افزود: در غیر این صورت، اگرچه ممکن است که هدف‌های در نظر گرفته شده در برنامه‌ها یابد، ولی چون ممکن است دگرگونی ساختاری و به هم پاشیدگی بوم ساخت‌ها را نتیجه دهد و ساختارهای فرهنگی را نیز با مبانی مترتب بر پیشرفت‌های خود، بیگانه کرده و عدم موفقیت آنها را در پی آورد.
شیعه ضمن تأکید بر حفظ اصالت‌های بومی، خاطر نشان کرد: این ارزش‌ها باید در تدوین برنامه‌های توسعه‌ای نیز بر مبنای نقش دهی به منطقه‌ها بر اساس ساختارهای اجتماعی و اقتصادی و کالبدی محیط، مکان‌یابی و استقرار جمعیت و فعالیت، تدوین و ارتقای سطح حفاظت از میراث فرهنگی بومی آنها قرار داشته باشد.
خالی شدن سکونتگاه‌ها چالش مهاجرت
نادر زالی دانشیار دانشگاه گیلان و عضو اندیشکده آمایش مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با استفاده از مقاله ازسالی به سیزدهمین کنفرانس، تحت عنوان، "بررسی تأثیرات فراچالش مهاجرت بر نظام سکونت گاهی کشور و رهنمودهای تحول و راهبری" را عنوان سخنرانی خود دانست و گفت: آمار رسمی منتشر شده در کشور نشان می‌دهد، در سه دهه اخیر، مسئله مهاجرت از چالش بین روستا و شهر، به فراچالش شهری- کلانشهری ، با ویژگی رفتار جمعی جغرافیایی تبدیل شده است.
وی افزود: این تغییر رفتار که تا حدودی تحت تأثیر شرایط اقلیمی هم بوده، نگرانی‌های زیادی برای آینده نظام سکونت گاهی کشور ایجاد کرده و ممکن است در میان مدت، این چالش به بحران تخلیه موضعی و حوزه‌ای و در نهایت در بلندمدت این بحران به تهدید ملی نظام سکونتگاهی صفر و یک تبدیل شود.
زالی با اشاره به تاکیدات سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، در این زمینه اظهار کرد: این سند به عنوان مرجع اصلی برنامه‌ریزی بلندمدت در کشور تأکید زیادی بر سازماندهی فضایی جمعیت با بهره‌گیری از ظرفیت‌های سرزمینی به خصوص سواحل جنوب و ایجاد ظرفیت جدید در نظام سکونتگاهی کشور داشته است.
مدیریت سرزمین
حسین آرامی دبیر اندیشکده آمایش بنیادین مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت استفاده از مقاله "مدیریت سرزمین، چالش‌ها و چشم‌اندازها" را عنوان سخنرانی خود معرفی کرد و یادآور شد: علی‌رغم طرح مقوله آمایش سرزمین، از اواسط دهه ۴۰ هجری شمسی و به ویژه از اوایل دهه ۵۰ تاکنون رویکرد آمایشی، که اینک در سند الگو نیز مورد تأکید قرار گرفته، به اجرا در نیامده، یا به شکل محدودی جنبه اجرایی یافته است، به گونه‌ای که تفاوت فاحش سطح توسعه یافتگی استان‌ها، توسعه‌نیافتگی مناطق مرزی، عدم استفاده از قابلیت دریا و مناطق ساحلی جنوب و تراکم حداکثری جمعیت در نیمه بالایی و تراکم حداقلی جمعیت در نیمه پایینی کشور دیده می‌شود.
بررسی تخریب سرزمینی
قاسم عزیزی استاد دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران، عضو اندیشکده آمایش مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که با مقاله خود با عنوان "تخریب سرزمین در ایران، چالش‌های ملی و منطقه‌ای، راهکارها" در این نشست شرکت کرده بود، گفت: تخریب محیط‌زیست در ایران همراه با تغییر اقلیم در دهه‌های گذشته، اثرات چشمگیری بر منابع سرزمینی همچون منابع آب، کیفیت خاک، پوشش گیاهی، سواحل، کیفیت هوای شهرها داشته است.
وی ادامه داد: چالش‌های ملی و منطقه‌ای مرتبط با تخریب اراضی در ایران، عوامل مختلفی را در بر می‌گیرد که به تخریب خاک، بیابان‌زایی و تغییر کاربری اراضی کمک می‌کند.
عزیزی، با اشاره به طیف وسیعی از چالش‌های مرتبط با تخریب محیط‌زیست و تغییر اقلیم در کشور، خاطر نشان کرد: این کشور راهبردهایی را برای کاهش آسیب‌ها و سازگاری با این چالش‌ها اجرا کرده است، از جمله ترویج حفظ آب، کشاورزی پایدار، جنگل‌کاری، مدیریت سواحل و کنترل آلودگی هوا. با این حال، تلاش‌های مستمر و همکاری‌های بین‌المللی برای رسیدگی مؤثر به این مسائل و تضمین آینده‌ای پایدار برای محیط‌زیست ایران ضروری است.
حوزه تمدنی ایران
ماندانا تیشه‌یار، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی و رئیس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران "دکترین سیاست همسایگی در چهارچوب حوزه تمدن ایرانی" را عنوان سخنرانی خود دانست و گفت: اگرچه دولت‌های کهن از دیرباز سیاست‌ها و برنامه‌های روشنی برای گسترش روابط و همکاری‌ها با همسایگان خود داشته‌اند، اما اصطلاح «سیاست همسایگی»، در عصر نوین از دوران پساجنگ سرد، در ادبیات روابط بین‌الملل جای خود را باز کرد.
وی با بیان اینکه این رویکرد که برای نخستین بار توسط اتحادیه اروپا و برای تعریف روابط کشورهای اروپایی با همسایگانشان به ویژه در شمال آفریقا، غرب آسیا و قفقاز به کار برده شد، یادآور شد: این امر کارویژه‌هایی داشته که می‌توان آن را در چارچوب استعمارگرایی نوین نیز بازتعریف کرد. از این رو، کاربرد این اصطلاح در دیگر نقاط جهان، از جمله در جغرافیای حوزه تمدن ایرانی، نیازمند بازنگری در معنا و مفهوم این اصطلاح بر پایه واقعیت‌های تاریخی و پیوستگی‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع این حوزه است.
درون گرا شدن سیاست‌ها با رویکرد تهدید مناسبات بین‌المللی
عابد گل‌کرمی استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه لرستان، با بیان اینکه مقاله خود را با عنوان "تبیین نقش ژئوپلیتیک بر ناتعادلی فضایی کشور؛ دلالت‌های تحولی در افق سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت" ارائه داده است، گفت: موقعیت ژئوپلیتیک هر کشوری نقش مهمی در قبض و بسط سیمای آمایشی آن دارد و می تواند به عنوان یکی از عوامل جهت دهنده سازماندهی فضای توسعه موجد تعادل یا ناتعادلی فضایی در قلمرو ملی شود. ارتباط بلافصل ژئوپلیتیک با تامین امنیت کشور منشأ شکل دهنده نوع رویکرد آمایش سرزمینی آن است. در کشور ایران هم امنیت متاثر از موقعیت ویژه ژئوپلیتیک و تحولات بیرونی بوده و یکی از عوامل نقش آفرین در ناتعادلی فضای توسعه ملی بوده است.
وی خاطر نشان کرد: از این رو کلیه الگوهای استقرار جمعیت، فعالیت و زیرساخت و ارتباطات در همه ابعاد در پهنه سرزمین به صورت نابرابری توزیع یابد و سیمای ناتعادلی بر فضای آمایشی کشور تحمیل کرده است.
