دکتر صادق واعظ‌زاده رئیس مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت عصر چهارشنبه دوم مهرماه با حضور در برنامه نگاه 2 شبکه دو سیما در خصوص سیاست‌های کلی علم و فناوری ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری گفت: این سیاست‌ها بسیار مهم و نقش‌آفرین است به طوری که چنانچه علم و فناوری کشور را یک بنای باشکوه در نظر بگیریم که باید به تدریج و در طول سال‌های آینده با کمک دانشمندان و مدیران ساخته شود، این سیاست‌ها مانند طرح و نقشه آن است؛ اگر طرح و نقشه‌ای نباشد ساختن هیچ بنایی امکان‌پذیر نیست. بنابراین اهمیت اساسی بلکه اهمیت تأسیسی دارند زیرا ما هنوز در مرحله ایجاد کردن بخش‌های اساسی کشور از جمله بخش علم و فناوری هستیم.

وی افزود: سیاست های کلی نظام هم به خاطر مرجع ابلاغ که عالی ترین مقام در نظام جمهوری اسلامی ایران  است و هم به لحاظ این که از نظر قانون اساسی این سیاست ها بر همه سیاست ها و برنامه های دیگر اشراف دارد نقش بالاسری را ایفا می کند تا زمانی که الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تهیه شود.

رئیس مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تصریح کرد: بنابراین سیاست های کلی علم و فناوری نسبت به نقشه جامع علمی کشور نقش بالاسری دارد. این سیاست ها تاکید می کند که چه بخش هایی از نقشه جامع علمی کشور نقش اصلی و اساسی دارد و عندالزوم بازنگری و ارتقای نقشه جامع علمی در چارچوب این سیاست ها باید انجام شود.  

دکتر واعظ زاده با بیان اینکه سیاست های کلی علم و فناوری شامل 34 سیاست است که در شش فصل تنظیم شده است، تصریح کرد: سه فصل اول آن عمدتاً مربوط به خود بخش علم و فناوری است؛ فصل اول، جهاد علمی سراسری را برای اینکه ایران به مرجعیت علمی برسد و مورد رجوع دانشمندان دنیا قرار بگیرید مورد تاکید قرار داده است.

در فصل دوم ایجاد تحول در ساختار و عملکرد بخش علم و فناوری را مطرح کرده و در فصل سوم نیز توجه به ارزش ها و مبانی اسلامی و اسلامی شدن نظام آموزشی مورد تاکید قرار گرفته است.

وی افزود: فصل چهارم این سیاست ها موضوع بسیار مهمی را مورد توجه قرار داده که اگر محقق نشود تحول در داخل این بخش، کارساز نخواهد بود و آن نقشی است که جامعه در پیشبرد و پذیرفتن علم و فناوری دارد. در این فصل تاکید شده که باید گفتمان، بینش و تفکر علمی در جامعه تسری پیدا کند و درک عمومی از اهمیت علم و ضرورت پیشرفت علم ارتقا پیدا کند.

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام خاطرنشان کرد: در فصل 5 روابط و تعاملات بخش علم و فناوری و بخش های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره را مورد توجه قرار می دهد که روابط بین آنها باید تقویت شود و  اتصال و ارتباط و همکاری بیشتری نسبت به وضع موجود پیدا کند.

به گفته وی در بخش آخر سیاست های کلی علم و فناوری ارتقای تعاملات بین المللی مربوط با حفظ استقلال کشور مورد تاکید قرار گرفته است که باید به خصوص با کشورهای اسلامی افزایش یابد.

واعظ زاده با تاکید بر اینکه سیاست های کلی علم و فناوری، آینده ایران را در این بخش مشخص می کند، گفت: یعنی به این سؤال پاسخ می دهد که وقتی ایران به یک وضع مطلوب برسد سیمای کلی علم و فناوری در کشور به چه شکلی خواهد بود؟

وی با بیان اینکه ترتیب اجرای سیاست ها باید مشخص شود، افزود: حتما تمامی سیاست ها باید اجرا شود اما برخی مقدمه دیگری است و به لحاظ زمانی تقدم دارد همچنین باید وظیفه ارکان نظام و بخش های مختلف کشور در اجرای سیاست ها معین شود. البته کلیات اینکه نظارت بر اجرا باید به چه صورت انجام شود در آیین نامه نظارت مجمع تشخیص مصلحت نظام مشخص شده است.

رئیس مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با بیان این که در سند چشم انداز 20 ساله اهداف علم و فناوری به طور فشرده مشخص شدهاست، خاطرنشان کرد: به عنوان مثال یکی از فرازهای سند چشم انداز این است که ایران باید به رتبه اول علم و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی برسد.

وی در تفاوت سند چشم انداز و سیاست های کلی علم و فناوری توضیح داد: در سند چشم انداز اقداماتی  که باید برای تحقق اهداف باید انجام شود ذکر نشده است، بلکه تنها یک منظر را نشان می دهد. اما در سیاست های ابلاغی هم آینده به صورت تفصیلی تر ترسیم شده  و هم کارهای اساسی که برای رسیدن به آن باید صورت پذیرد مورد تاکید قرار گرفته است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به ضرورت پیش رفتن در جهت رسیدن به سیاست های ابلاغی با نقشه و برنامه گفت: اگر تصور کنیم با تصویب و ابلاغ این سیاست ها، بخش زیادی از کار انجام شده این طور نیست. این سیاست ها با همه اهمیتی که دارد سندی  بر روی کاغذ است، اما اصل کار باقی است، وی با اشاره به اهمیت فصل 4 سیاست های کلی علم و فناوری تاکید کرد: در جامعه ما همه بخش های اجتماعی اعم از  دانشمندان، مدیران، صنعت گران  و عموم مردم باید به  ضرورت و اهمیت و نقش علم و فناوری بیشتر پی ببرند زیرا اساس پیشرفت کشور، پیشرفت علم و فناوری است و عقب ماندگی ما در طول چند صد سال گذشته ناشی از عقب ماندگی علم و فناوری است؛ به خصوص فناوری. چون علم از ابتدا جهانی و جهان شمول و سیال بوده اما فناوری هنوز هم وابسته به سرزمین است و انتقال آن به راحتی انجام نمی شود.

استاد پردیس فنی دانشگاه تهران ادامه داد: هم اکنون شما با یک کلیک موس می توانید به راحتی به منابع علمی دسترسی پیدا کنید چراکه انتقال علم که در گذشته هم بوده در حال حاضر بسیار ساده شده است. اما فناوری در گذشته بسیار به دشواری منتقل می شد و اگر چه الان تسریع شده، اما هنوز انتقال واقعی آن دشوار است.

وی با بیان اینکه مشکلی که در طول چند قرن گذشته به خصوص یک صد سال اخیر به وجود آمده این است که ما فناوری های خود را نتوانستیم به روز و صنعتی کنیم، گفت: غربی ها و اول از همه اروپایی ها، فناوری های خود را به روز و صنعتی کردند، یعنی انرژی که قبلا فقط از نیروی بازوی انسان و نیروی چارپایان و مختصری از نیروی باد و آب بدست می آمد را از بخار، احتراق داخلی و در نهایت از برق استخراج کردند و فناوری های قدیم و نوآوری های جدید را با این انرژی ها صنعتی کردند. اما در کشور ما این اتفاق نیفتاد؛ یک علت مهم این بود که احساس نیاز در کشور نشد. مثلا در کشور ما مهارت زیادی برای تهیه انواع مواد خوراکی اعم از خشکبار، سبزیجات، ادویه، عطریات، عرقیات ، عصاره ها و لبنیات و شیرینی و غیره وجود داشت و یا مصالح ساختمانی مثل انواع آجر و سنگ و کاشی و ساروج با استحکام و زیبایی و ظرافت فوق العاده تولید می شد  و مهارت های فلزکاری و آهنگری و مسگری و آینه سازی و ساخت انواع وسایل آشپزی و کشاورزی و حمل و نقل و  تقریبا همه وسایل زندگی از هر نوع وجود داشت و همه آنها دارای فناوری هایی بود که در طول صدها و بلکه هزارها سال در این کشور تکمیل شده بود و عموماً با فناوری هایی که در اروپا وجود داشت یا ابداع شد متفاوت بود اما صنعتی نشد و به تولید انبوه در نیامد.

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام تصریح کرد: اروپایی ها چون از یک طرف جمعیت شان زودتر از ما افزایش یافت و به شهر نشینی جدید رو آوردند، روش های سنتی تولید کفاف تامین نیازهای آنها را نمی داد و از طرف دیگر به انرژی های بخار، احتراق داخلی و برق دست پیدا کردند، لذا مجبور به استفاده از ماشین شدند، اما جمعیت ما دیرتر افزایش پیدا کرد و وقتی جمعیت زیاد شد ما تولید صنعتی انبوه و به روز نداشتیم و تولید انبوه و به روز شده غرب به کشور ما سرازیر شد و مهارت ها و فناوری های بومی ارزشمند ما را کنار زد..

وی با اشاره به جمعیت شهرهای بزرگ ایران در زمان قاجاریه گفت: در زمان مظفرالدین شاه شهرهای بزرگ ایران معمولا چند ده هزار نفر و غالبا کمتر از 100 هزار نفر جمعیت داشت و همان فناوری های سنتی که از نظر کیفیت خیلی خوب بود، اما نمی توانست محصول زیاد تولید کند کفاف نیازها را می داد. بنابراین در بی خبر و بی خیالی حاکم کسی به فکر نبود که از انرژی های جدید و تولید صنعتی استفاده کند. ابداعات هم رواجی نیافت که خود علل دیگری داشت.

با عدم انجام چنین اقداماتی جمعیت افزایش یافت و شهر ها بزرگ و پر جمعیت شد و محصولات صنعتی فناوری های غربی با قیمت ارزان و تنوع و وفور که خصوصیات تولید صنعتی است وارد کشور شد و مهارت ها و فناوری های بومی و کار و پیشه وابسته به آن را از بین برد.

استاد پردیس فنی دانشگاه تهران با اشاره به چگونگی ساخت خودرو و تبدیل کالسکه  اسبی به خودرو مکانیکی در غرب تصریح کرد: زمانی­که خودرو تغییر و تکامل یافت  و به بلوغ نسبی رسید وارد تهران و چند شهر دیگر ایران شد و این همان زمانی بود که شهر بزرگ شده بود و لذا در مدت زمان کوتاهی وسیله حمل و نقل تهران از درشکه و گاری به خودرو تغییر یافت. در آن زمان در ایران  کمتر کسی گمان می کرد که این اتومبیل همان کالسکه و گاری است که به این شکل تکامل یافته است. با ورود خودرو به تهران درشکه چی ها و درشکه سازها و صاحبان بسیاری مهارت ها و پیشه های وابسته بیکار شدند و فناوری های بومی متعددی که در طول چند هزار سال تکامل یافته بود و حمل و نقل در این سرزمین بزرگ را تدارک می کرد از دور خارج شد و به جای آن کسان دیگری غیر آن درشکه چی ها رانندگی یاد گرفتند و راننده تاکسی شدند و ما مصرف کننده محصولی شدیم که برای استفاده آن هم ناچار شدیم از صفر شروع کنیم چه برسد به تسلط بر فناوری و تولید آن که تاکنون میسر نشده است. در حالی که در غرب همان درشکه ها به تدریج تبدیل به اتومبیل و درشکه چی ها راننده خودروها شدند و همان هایی که درشکه می ساختند، سازنده و تعمیرکار خودرو شدند. اما در ایران یک گسست در فناوری حمل و نقل ایجاد شد. این گسست تقریبا در همه مهارت ها و فناوری های بومی ما دیده می شود و هنوز هم نسبت به فناوری های بومی باقیمانده اتفاق می افتد. یکی از مهمترین و فوری ترین کارها در جهت پیشرفت ایران این است که از وقوع این گسست نسبت به فناوری های بومی که هنوز نیمه حیاتی دارند پیشگیری کنیم. فهرستی طولانی از این فناوری های رو به فراموشی و در حال نابودی قابل تهیه است. باید با نوآوری آن ها را به روز و صنعتی کنیم.

وی در پاسخ به اینکه وظیفه حفظ و احیای مهارت ها و فناوری های سنتی در گذشته با چه کسی بود؟ توضیح داد: مطمئناً این وظیفه در درجه اول بر عهده کسانی بود که زمام امور در دستانشان بود و به فرنگ رفت و آمد داشتند و پیشرفت های دنیا را می دیدند اما ظاهربینی کردند و به جای این که ایده و رویه نوآوری و تولید صنعتی بر پایه داشته های جامعه خود را از غرب بیاموزند به دنبال تقلید و استفاده از محصولات آماده دیگران رفتند.

استاد پردیس فنی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه فناوری داستانی جدا از علم دارد، گفت: اگرچه این دو با هم ارتباط دارند و در عصر جدید علم زیربنای فناوری است ، اما در گذشته به این شکل نبود.

وی ادامه داد: در گذشته بسیاری از افرادی که مهارتی داشتند،  علم به معنی امروزی نداشتند ، هنوز هم افرادی آشنا به مهارت های ارزشمندی می بینیم که علم ندارند. به عنوان مثال کسی که حرم های مقدس را آیینه کاری می کند، بدون اینکه محاسبات دقیق مثلثاتی بداند، با مهارتی که دارد،  فضا را تقسیم بندی می کند. این مهارت بسیار ارزشمند، مبتنی بر علم نیست . اما فناوری های جدید مبتنی بر کاربرد علم است به طوری که پژوهش به تولید علم منتهی می شود و علم در ابداع فناوری به کار می رود. هر چه زود تر باید فناوری های مهارتی خود را علمی و صنعتی کنیم  و از حفظ حقوق ملکیت معنوی آن هم غفلت نکنیم.  اما تولید فناوری ها  وابسته به کاری است که در داخل باید انجام شود.

دکتر واعظ زاده با اشاره به پیشروی ایران در برخی فناوری ها مانند نانوتکنولوژی گفت: آیا این پیشروی به این علت است که فناوری نانو از خارج وارد ایران شده است؟ نه! اصولا انتقال فناوری به معنی واقعی کار پیچیده و دشواری است و به راحتی انجام نمی شود.

اگر در فناوری نانو، سلول های بنیادی و فناوری دفاعی نسبتا پیشرفته ایم، به این دلیل است که فعالیت در این خصوص در داخل کشور مثل کشور های رقیب در ایران آغاز شد. تقریبا هیچ فناوری را نمی توان یکجا و یکباره از جایی به جای دیگر منتقل کرد همان طور که یک درخت تنومند را نمی توان انتقال داد اما بذر و نهال آن را به شرطی که زمین مستعد و باغبان ماهر و دلسوز قبلا آماده شده باشد می توان منتقل کرد. بنابراین انتقال فناوری مستقیما از خارج به صنعت داخلی عموما به شکست انجامیده است. ما هنگامی می توانیم فناوری خارجی در یک رشته را حقیقتا به داخل منتقل کنیم که گیرنده فناوری در داخل، خود، فناور همان رشته باشد. از این رو همکاری صنایع و مراکز پژوهش و فناوری برای این امر ضروری است.

وی با تاکید بر اینکه فناوری بومی زایش دارد، تصریح کرد: باید ذیل سیاست های کلی علم و فناوری تاکید شود علاوه بر استفاده از تمامی دستاوردهای دنیا، در کسب فناوری ها باید ابتدا بذر آن در داخل کشور پاشیده شود و پس از آنکه نهال بارور شد به تدریج به یک درخت تنومند تبدیل گردد. خیال انتقال درخت را باید فراموش کنیم.

دکتر واعظ زاده با اشاره به تاکید سند چشم انداز به کسب رتبه اول علم و فناوری و اقتصاد در منطقه آسیای جنوب غربی گفت: علیرغم این که در تربیت متخصص و تولید علم موفقیت های زیادی کسب شده در مدتی که از زمان تصویب سند چشم انداز گذشته متناسب با زمان، پیشرفت لازم حاصل نشده است به طوری اگر از آغاز تدوین سند تاکنون را در نظر بگیریم که حدود نیمی از زمان گذشته اما هنوز نیمی از راه طی نشده است و مشکل عمدتا در بخش اقتصاد و تولید و تجاری تجاری کردن فناوری است.

وی با اشاره به دلایل متعدد عدم دستیابی به اهداف سند چشم انداز گفت: یکی از دلایل این است که بصورت برنامه ای کار نشده است. برنامه ای کار کردن عین اصول گرایی در امور اجرایی است. یعنی برنامه، سیاست و چشم اندازی که معین شده است از آن نباید تخطی کرد که این کار دشواری است. درمقابل راحت ترین راه این است که به کارهای روزمره که مورد تمایل جامعه است بسنده شود. اما تاکید و استواری بر روی اصول و سیاست ها کار بسیار دشواری است و عموما  مثل شناکردن در جهت مخالف جریان آب است.

عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در خصوص ضمانت اجرای رسیدن به اهداف سند چشم انداز ایران در افق 1404 گفت: ضمانت راحت و امضا شده ای وجود ندارد، اما چنانچه به صورت جدی تلاش شود، می توان به این اهداف دست یافت چراکه قابلیت­ها و سرمایه های ماندگار ملت و کشور ایران در دنیا فوق العاده است و بسیاری از زیرساخت های کشور به خصوص نیروی انسانی آماده که تربیت آن بسیار سخت است ، به همراه مطالبه عمومی وجود دارد. بنابراین اگر تلاش ها سخت باشد به خصوص با رعایت اصول گرایی یعنی نگاه کردن به سیاست ها و مصوبات اساسی نظام و حرکت بر اساس آن رسیدن به چشم انداز میسر خواهد شد.

وی با اشاره به تاکید سیاست های کلی علم و فناوری به افزایش بوجه تحقیقات کشور به حداقل 4 درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان سال 1404 گفت: البته اختصاص 3 درصد از تولید ناخالص داخلی به تحقیقات در سایر اسناد هدف گذاری شده بود و مقام معظم رهبری نیز در مقاطعی تحقق این میزان را به مسئولان تذکر اکید داده بودند، اما در حال حاضر بسیار کمتر از این رقم اختصاص داده می شود. لذا با ادامه روال جاری نمی توان به میزان 4 درصد نزدیک شد، اما با توجه به منابع عظیم ایران و با راهکارهای هوشمندانه می توان به این هدف دست یافت.

دکتر واعظ زاده در توضیح بیشتر این موضوع گفت: چنانچه بخواهیم یک بخش از منابع کشور را جدا کرده و به علم و فناوری اختصاص دهیم و ارتباط آن را با بخش های دیگر قطع کنیم، بسیار دشوار است که به این هدف برسیم. اما اگر منابع عظیم سایر بخش های کشور مانند نفت  را در یک تعامل مفید برای هر دو طرف به بخش علم و فناوری متصل کنیم، می توان به هدف 4 درصد دست یافت.

البته در دو دهه اخیر قدم های خوبی در این زمینه برداشته شده است که راه اندازی صندوق نوآوری و شکوفایی نمونه ای از آن محسوب می شود. اخیرا دولت نیز برای اولین بار اعتبار خوبی به آن اختصاص داده است که تجاری سازی نتایج پژوهش و فناوری ها از اهداف مهم این صندوق به شمار می رود. اما با حداقل مطلوب فاصله زیاد است.

رئیس مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت درباره استفاده صنعت از طرح های دانشگاهی گفت: صنعت درگیر و دار مشکلات دست و پاگیر اولیه خود است؛ به عنوان مثال در حال حاضر یک مدیر صنعتی با مشکل تامین مواد اولیه و سرمایه در گردش روبروست. دراین صورت تنها طرح هایی را که فایده مستقیم و کوتاه مدت داشته باشد  مورد استقبال قرار می دهد.

وی تاکید کرد: اگر دانشگاه تنها بروی علایق خود فعالیت کند با وجود جاذب و مفید بودن از نظر دانشگاه، صنعت استقبالی از آن نخواهد کرد. چون درگیر مشکلات خود است. اما اگر دانشگاه به کمک علم و فناوری مشکلات مورد نظر صنعت را حل کند، مثلا چگونگی افزایش منابع در گردش یا کاهش هزینه های صنعت را موضوع کار قرار بدهد تا محصولی تولید شود که مواد کمتری مصرف کند با احتمال خیلی بیشتری مورد توجه صنعت قرار می گیرد.

بنابراین هم دانشگاه باید آن چیزی که مفید به حال صنعت است را تشخیص داده و بروی آن فعالیت کند و هم صنعت مطابق فصل 4 سیاست های کلی علم و فناوری ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری به این یقین برسد که همه مشکلات را می توان با علم و فناوری بومی حل کرد. البته همواره موضوعاتی ضروری برای همکاری  دانشگاه و صنعت هست که فقط با کمک دولت برای هر دو مفید و جاذب می شود.

استاد دانشگاه تهران در خصوص ارتباط دروس دانشگاهی با پژوهش توضیح داد: در دانشگاه های بزرگ دولتی تا حدودی دروس تحصیلات تکمیلی برخی استادان رنگ و بوی پژوهش گرفته است و همکارانی هستند که محتوای درسی که ارائه می کنند، حاصل پژوهش و مقالات خودشان است. اما بین پژوهش دانشگاهی و فناوری  مفید برای صنعت، فاصله زیاد است و فقط با پژوهشی شدن آموزش حاصل نمی شود و به همکاری دانشگاه و صنعت در ارتقای مسئله شناسی صنعتی و تبدیل نتایج پژوهش به فناوری های مسئله محور با کمک نهادهای تخصصی واسط نیاز است.