دكتر محمدسعيد جبل‌عاملي

- استاد دانشگاه علم و صنعت ايران

- دکترای مهندسی صنایع از دانشگاه تربیت مدرس

- رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت ایران

- رئیس سابق دانشکده مهندسی صنایع دانشگاه علم و صنعت ايران

- نایب رئیس سابق انجمن مهندسی ارزش ایران

- مؤلف كتاب جايگاه مهندسي ارزش در مديريت پروژه

- مترجم كتاب روش بكارگيري مهندسي ارزش

- چاپ بيش از 50 مقاله در مجلات بین‌المللی و علمی-پژوهشی

مهندس حسین آرامی

شأن تأسیس اندیشکده آمایش بنیادین، ضرورت لحاظ فضا و پهنه بندی های جغرافیایی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است، بدین معنا که در طراحی و اجرای الگو لازم است به اقتضاءات فضایی شامل الف. گستره جغرافیایی اجرای الگو، ب. نحوه توزیع عناصر پیشرفت در گستره فضایی (جغرافیایی) مذکور و ج. نحوه بهره برداری از امکانات فضایی برای تحقق پیشرفت مورد نظر در الگو توجه شود.

از سوی دیگر با لحاظ هدف غایی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت یعنی تحقق تمدن نوین اسلامی (به عنوان آرمان انقلاب اسلامی- طبق فرمایش مقام معظم رهبری مدظله العالی)، آمایش بنیادین به دنبال سازماندهی فضای جغرافیایی جهت تحقق هدف مذکور است. براین اساس آمایش بنیادین این چنین تعریف می شود:

"پهنه بندی جغرافیایی در جهت تحقق پیشرفت اسلامی- ایرانی و در مسیر شکل گیری تمدن نوین اسلامی"

در این تعریف بر موارد ذیل تاکید می شود:

الف. هدف غایی آمایش بنیادین، تحقق تمدن نوین اسلامی است؛

ب. مدخل ورود آمایش بنیادین به الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، عنصر فضای جغرافیایی است. با توجه به اینکه اولا) تمام وضعیت ها، رفتارها، فرآیندها، منش ها و بینش ها در سطح فضای جغرافیایی شکل می گیرد و ثانیا) عنصر مکان در شکل دهی این عوامل موثر است، آمایش بنیادین در مجموعه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت اهمیت می یابد.

در مجموعه علوم متعارف، نزدیک ترین مفهوم به آمایش بنیادین "آمایش سرزمین" است. آمایش سرزمین براساس متداول ترین تعریف عبارت است از "تنظیم روابط بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت". در واقع آمایش سرزمین الگویی برای تنظیم نوع فعالیت انسان در سطح سرزمین است. اما با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، مفهوم آمایش بنیادین- به عنوان مفهومی تاسیسی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت- فراتر از آمایش سرزمین متعارف، ضمن لحاظ مبانی اسلامی و توجه به اقتضاءات خاص بومی در تبیین وضعیت های مطلوب و موجود فضایی، عوامل موجود در فضا را با جهت گیری 1. تحقق پیشرفت اسلامی در پهنه جغرافیایی ایران و 2. شکل دهی تمدن نوین اسلامی- با لحاظ ابعاد داخلی و خارجی آن- سازماندهی می کند.

آمایش بنیادین با ابتناء بر تحلیل جغرافیایی پیشرفت اسلامی ایرانی (با جهت گیری تاسیس تمدن نوین اسلامی) و عوامل موثر بر آن و با القاء ضرورت و چگونگی ورود این نگاه تحلیلی به مباحث و موضوعات تخصصی در سایر اجزاء محتوایی و ساختاری الگو (اقتصاد- فرهنگ- سیاست- علم- معنویت و ...) زمینه طراحی و اجرای کارآمد الگوی نهایی با لحاظ همه عوامل فضایی موثر و متاثر را فراهم می آورد.

مدل مفهومی آمایش بنیادین در صفحه پایانی نمایش داده شده است.

براساس تعریف فوق از آمایش بنیادین، چهار موضوع اساسی در حیطه کاری اندیشکده قرار می گیرد:

الف. گستره جغرافیایی اجرای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت (پهنه جغرافیایی الگو)؛

ب. گستره موضوعی (تخصصی) در سازماندهی فضای جغرافیایی؛

ج. نحوه توزیع عناصر پیشرفت (با تعریف اسلامی آن) در سطح فضای جغرافیایی مورد نظر؛

د. روش شناسی بهره گیری از امکانات و فرصت های توزیع شده در فضای جغرافیایی برای تحقق پیشرفت اسلامی؛

با توجه به رووس فوق، قلمرو موضوعی اندیشکده به شرح ذیل تعریف می گردد:

الف. در ارتباط با پهنه جغرافیایی الگو:

با توجه به پهنه هدف در تمدن اسلامی (جهان اسلام) و با تاکید بر بخش ایرانی الگو، دو بعد داخلی و خارجی در پهنه بندی جغرافیایی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت لحاظ می گردد. در بعد داخلی الگو تمامی اجزاء و افرازهای جغرافیایی مدنظر خواهد بود. در این خصوص و با توجه به منویات از پیش معین الگو، بر مناطق محروم و مناطق دارای ظرفیت های خاص- به نفع کل کشور- تاکید بیشتری صورت می گیرد. در بعد خارجی نیز به طور مشخص و بالذات تعامل با جهان اسلام و تعامل با اقوامی که امتداد آنها در داخل کشور حضور دارند موضوعیت خواهد داشت. همچنین تعامل با سایر مناطق دنیا که موضع منافع کشور و منافع جهان اسلام هستند نیز مورد توجه قرار می گیرد که بخشی از مهمترین آنها مناطق مشترک بین المللی از جمله آب های آزاد و قطب های شمال و جنوب خواهد بود.

ب. در ارتباط با گستره موضوعات در سازماندهی فضای جغرافیایی:

با توجه به مقدمات پیشین، آمایش بنیادین به دنبال سازماندهی فضای جغرافیایی در جهت تحقق اهداف پیشرفت اسلامی و حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی است. بدین جهت هر آنچه در حیطه فضای جغرافیایی قرار می گیرد (به نحوی که موثر بر یا متاثر از فضای جغرافیایی باشد) در گستره موضوعی آمایش بنیادین جای می گیرد. بدین لحاظ برخی از مهمترین ابعاد موضوعی آمایش سرزمین عبارتند از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی (حکومتی)، امنیتی، زیست محیطی و تاریخی- تمدنی. البته این به معنای ورود اندیشکده آمایش بنیادین به مباحث تخصصی در حوزه های مذکور نیست، بلکه ره آورد اندیشکده آمایش بنیادین، فراهم آوردن پایه تحلیل فضایی (جغرافیایی) برای تحقق اهداف حوزه های مذکور است. بدین لحاظ این اندیشکده با سایر اندیشکده های تخصصی ارتباطی تعاضدی و دو سویه برقرار خواهد نمود.

ج. در ارتباط با نحوه توزیع جغرافیایی عناصر پیشرفت اسلامی:

با لحاظ چهار عرصه اصلی پیشرفت اسلامی (فکر، علم، زندگی و معنویت) طراحی الگوی بهینه توزیع این موارد در فضای جغرافیایی مورد نظر الگو، از حیطه های کاری اندیشکده آمایش بنیادین خواهد بود.

د. در ارتباط با روش شناسی بهره برداری از عناصر فضایی (جغرافیایی) در مسیر تحقق پیشرفت:

 نظر به هدف اصیل الگو در تحقق پیشرفتی مبتنی بر اندیشه اسلامی و متناسب با اقتضاءات کشور (و در نهایت تحقق تمدن نوین اسلامی)، یکی از حیطه های کاری اندیشکده طراحی الگوی مدیریت فضای جغرافیایی و تجهیز ظرفیت های موجود در آن در راستای تحقق اهداف فوق الذکر خواهد بود، بدین معنا که اگر یکی از منابع مهم پیشرفت اسلامی فضای جغرافیایی باشد، آمایش بنیادین به دنبال طراحی الگویی برای بهره برداری بهینه از این منبع است.

الف. گروه های علمی دانشگاهی: شامل گروه های آمایش سرزمین، جغرافیا، برنامه ریزی شهری، برنامه ریزی منطقه ای، برنامه ریزی توسعه روستایی، ارزیابی محیط زیست و سایر گروه های مرتبط با مطالعه و تحلیل فضای جغرافیایی (استادان، محققان، دانشجویان)؛

ب. نهادهای متولی برنامه ریزی فضایی (جغرافیایی) در دستگاه های ملی (به طور مشخص دفتر امور آمایش سرزمین معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، شورای ملی آمایش سرزمین، معاونت های برنامه ریزی وزارتخانه ها و دستگاه های اجرایی، کمیسیون آمایش سرزمین مجمع تشخیص مصلحت نظام و ...)؛

ج. نهادهای متولی برنامه ریزی فضایی (جغرافیایی) در سطوح استانی (به طور مشخص معاونت های برنامه ریزی استانداری ها و ...)؛

د. موسسات تخصصی طراح یا اجرا کننده آمایش سرزمین (شرکت های مشاوره، موسسات پژوهشی مرتبط و ...)؛

ه. انجمن های علمی مرتبط (انجمن علمی جغرافیا، انجمن علمی آمایش سرزمین، انجمن برنامه ریزی منطقه ای و ...)؛

و. نشریات تخصصی در حوزه آمایش و برنامه ریزی فضایی؛

به طور کلی اندیشکده آمایش بنیادین دو نوع ارتباط پسینی و پیشینی با سایر اندیشکده ها برقرار می نماید. با توجه به تقسیم کلی اندیشکده ها به دو دسته (الف. اندیشکده های متولی مبانی و نظریه پایه پیشرفت اسلامی و ب. اندیشکده های متولی نظریه پیشرفت در عرصه ها) تعاملی دو سویه با هر دو دسته از اندیشکده ها برقرار خواهد شد. از یک سو: اندیشکده آمایش نظریه های پایه پیشرفت (اسلامی) و نظریه های پیشرفت در عرصه ها را دریافت می نماید (به عنوان ورودی) و از سوی دیگر: اولا) با توجه به ملاحظات جغرافیایی، رهنمودهایی در تکمیل نظریه پایه پیشرفت اسلامی ارائه می نماید (مبتنی بر اینکه پیشرفت بدون لحاظ سوابق و شرایط قومیتی، تاریخی، اقلیمی و ... مناطق مختلف امکان پذیر نیست و اینها عواملی هستند که همگی در سطح فضای جغرافیایی شناسایی و مطالعه می شوند)، ثانیا) رهنمودهایی در تکمیل نظریه های پیشرفت در عرصه ها ارائه می نماید (با این منطق که در هر حوزه، لازم است نظریه پیشرفت با لحاظ اقتضاءات فضایی و جغرافیایی تولید شود؛ به عنوان مثال، مباحثی از جمله اقتصاد در سرزمین، اجتماع در سرزمین، عدالت در سرزمین و ... در حرکتی رفت و برگشتی بین این اندیشکده و سایر اندیشکده ها تولید می شود).